ابزار نوین جاسوسی

نرم‌افزارهای اجتماعی تلفن‌های همراه مزایا و کاربردهای گوناگونی برای کاربران دارند. در واقع بازار رو به رشد و رقابت بین شرکت‌ها برای ارائه‌ی خدمات جدید و افزایش تعداد کاربران این رسانه‌ها و نرم‌افزارها شاهد این مسئله است. یکی از مزایای مهم این نرم‌افزارها تسهیل ارتباطات میان‌فردی، گروهی و جمعی است. این نرم‌افزارها محدودیت‌های زمانی و مکانی ارتباط در جهان واقعی را از بین برده‌اند و نوع آرمانی ارتباطات را گسترش داده‌اند؛ ارتباطی که در آن ارسال، دریافت، ویرایش و پردازش اطلاعات به‌راحتی، سهولت و سرعت انجام می‌شود. مسائلی که در گذشته بخش زیادی از آن‌ها تنها از خصوصیات ارتباطات جمعی بود، امروزه در اختیار کاربران اینترنت و تلفن‌های همراه نیز قرار دارد. از میان مزایا و کاربردهای نرم‌افزارهای اجتماعی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

- امکان ارتباط سریع، آسان و ارزان نسبت به سرویس‌ها و نسل‌های پیشین تلفن‌های همراه

- گردش سریع‌تر اطلاعات و اخبار و حذف فرایندهای دروازه‌بانی خبر یا محتوا

- امکان اشتراک عقاید، نظرات، فایل‌ها، نرم‌افزارها و...

- گذران اوقات فراغت با کاربرانی که علایق و ایده‌های مشترک دارند

- امکان خلق و تولید، ابتکار و خلاقیت در یک فضای مبتنی بر همکاری جمعی

- سفارشی و شخصی شدن محتواها، خدمات و عملکردها براساس نیازها و سلایق کاربر

- ساختارها و فرصت‌های برابر برای همه‌ی کاربران

 تأثیرات و پیامدهای رسانه‌ها و نرم‌افزارهای اجتماعی

 نگرانی‌هایی درباره‌ی نقص، آسیب، خطا و دیگر اتفاقات ناخوشایند برای کاربران نرم‌افزارهای اجتماعی تلفن‌های همراه وجود دارد. مسائلی که مرتبط با امنیت کاربر، اعتماد و حریم خصوصی است. اصولاً ضعف زیرساخت‌ها در شبکه‌های تلفن همراه آن‌ها را به هدف‌هایی راحت برای تهدیدهای گوناگون تبدیل کرده است.

 مسائل مرتبط با حریم خصوصی کاربران

 حریم خصوصی تعاریف متعددی دارد. آلن ویستن آن را حق افراد برای مشخص کردن اینکه اطلاعات شخصی‌شان چه زمانی، چگونه و به چه میزانی به دیگران منتقل شود تعریف کرده است. حریم خصوصی گاه مربوط به ناشناس بودن، یعنی تمایل به گمنامی یا دور ماندن از عرصه‌ی عمومی است. دو نوع حریم خصوصی عبارت‌اند از:

 1. حریم خصوصی جسمانی: جلوگیری از ورود سرزده‌ی دیگران به فضای فیزیکی یا تنهایی شخص

2. حریم خصوصی اطلاعاتی: رابطه‌ای است بین جمع‌آوری و توزیع داده‌ها، تکنولوژی، انتظار عمومی از حریم خصوصی و مسائل قانونی و سیاسی در ارتباط با آن‌ها.

 به عقیده‌ی کارشناسان در دوران معاصر عوامل زیادی حریم خصوصی افراد را تهدید می‌کنند، مانند دولت‌ها، بخش خصوصی، تکنولوژی جدید. فناوری معاصر با افزایش قدرت گردآوری اطلاعات، ورود به زندگی به‌مثابه‌ی فرایندی جاری و طبیعی و همچنین ناممکن کردن کشف زمینه‌های نفوذش به زندگی شهروندان، مخاطرات و تهدیدهای جدی برای حریم خصوصی آن‌ها ایجاد کرده است. شکسته شدن حریم خصوصی افراد از هر قشر و رده‌ای، باعث ناامنی روانی و اجتماعی می‌شود و می‌تواند پیامدهای جبران‌ناپذیری به همراه داشته باشد. امروزه در همه‌ی فناوری‌های ارتباطی کنشی به‌سوی دسترسی در هر زمان و مکان وجود دارد. تقاضای مردم برای تلفن‌های همراه نشان می‌دهد مردم به ارتباطات پیوسته عادت کرده‌اند. در عین حال، این فناوری‌ها، افراد را در جامعه و در همه‌ی محیط‌ها قابل ردگیری می‌کند. تقریباً هر فضایی به فضای اجتماعی تبدیل می‌شود. فضای طبیعی ما برای پس کشیدن و خلوت گزیدن، کوچک و کوچک‌تر می‌شود.

 اینترنت نگرانی‌های جدیدی را درباره‌ی نقض حریم خصوصی به‌ وجود آورده است. در دوره‌ای که رایانه‌ها می‌توانند به صورت همیشگی همه چیز را ذخیره کنند. تمام عکس‌های آنلاین، به‌روز کردن‌ها، پست‌های ارسالی و وبلاگ کاربر می‌تواند برای همیشه ذخیره شود و این اطلاعات با جمع‌آوری و پردازش برای هدف‌ها و نیت‌های دیگر استفاده شود. برای مثال، براساس گزارش مایکروسافت، 75 درصد از مسئولان استخدام سازمان‌ها اکنون جست‌وجوی آنلاین درباره‌ی متقاضیان انجام می‌دهند. اغلب از اطلاعات ارائه‌شده از موتورهای جست‌وجو، سایت‌های شبکه‌های اجتماعی، سایت‌های اشتراک عکس، وب‌سایت‌های شخصی و وبلاگ‌ها استفاده می‌کنند و70 درصد مسئولان استخدام متقاضیان را براساس اطلاعات اینترنت رد می‌کنند. در اینجا محتوایی که فرد جهت عضویت در یک شبکه‌ی اجتماعی و در ارتباط با حلقه‌های دوستان و نزدیکان خود تولید کرده است و بخشی از حریم خصوصی او بوده است، به ضرر او استفاده شده است.

 در هر رسانه یا شبکه‌ی اجتماعی، یک‌سری اطلاعات ارزشمند مربوط به افراد متعلق به آن، گنجانده شده است. به‌طور کلی، دو دسته اطلاعات در مورد کاربران در رسانه‌های اجتماعی وجود دارد:

 1.      اطلاعات صریح: اطلاعاتی که هدفمند، توسط خود کاربر قید شده است. برای مثال، تاریخ تولدی که در پروفایل یک کاربر شبکه‌ی اجتماعی قید شده است، یک نوع اطلاعات صریح محسوب می‌شود.

 2.      اطلاعات ضمنی: از اطلاعات صریح استنتاج می‌شوند که به‌طور صریح قید نشده‌اند. به‌عنوان مثال، در یک شبکه‌ی اجتماعی، پی بردن به نوع موسیقی مورد علاقه‌ی یک فرد، از طریق ارتباط وی با سایر افرادی که به همان موسیقی علاقه‌مند هستند، نوعی اطلاعات ضمنی است.

  شنود یا کمین سایبری یکی از مواردی است که به شکل مستقیم و هدفمند ناقض حریم خصوصی افراد است. استفاده از اینترنت برای در نظر گرفتن یا حمله به گروه‌ها، سازمان‌ها و افراد را کمین سایبری می‌گویند و می‌تواند شامل اتهام زدن، بدنام کردن یا توهین به افراد باشد.

 تعقیب مکانی کاربران نرم‌افزارهای اجتماعی از دیگر مواردی است که ممکن است به حریم خصوصی آن‌ها آسیب وارد کند. سرویس مکان‌های فیسبوک، موقعیت‌های مکانی کاربر را برای دیگران عمومی می‌کند. این سرویس باید به‌صورت دستی توسط خود کاربر تغییر پیدا کند. موارد متعددی از استفاده‌ی شرکت‌ها برای تبلیغات از تعقیب مکانی گزارش شده است.اپلیکیشن «Creepy» رد افراد را در نقشه براساس عکس‌های که در توییتر یا فلیکر (سایت اشتراک عکس) گذاشته‌اند، مشخص می‌کند. این مسئله می‌تواند کاربر را در برابر حملات سایبری، تبلیغات ناخواسته و حتی نقض حریم خصوصی فیزیکی آسیب‌پذیر کند.

 انگیزه‌های قوی تجاری در اینترنت و تلفن‌های همراه برای نادیده گرفتن حریم خصوصی افراد وجود دارد. بسیاری از مدل‌های رایج در این زمینه مبتنی بر مفهوم بازاریابی «یک به یک» است که تولید انبوه بازار مدار را به تولید مبتنی بر خدمات شخصی تغییر داده و این یعنی تولید همه‌ی محصولات، از کفش تا روزنامه، به‌طور روزافزونی برپایه‌ی خصوصیات فردی و آگاهی از اطلاعات شخصی صورت می‌گیرد.

 شبکه‌های اجتماعی مبتنی بر تلفن همراه، در مقایسه با دیگر شبکه‌های اجتماعی، مانند ایمیل‌ها و سایت‌های شبکه‌های اجتماعی اینترنتی، بازتاب‌دهنده‌ی بهتر ارتباطات واقعی مردم هستند؛ چراکه از شبکه‌های اجتماعی مبتنی بر اینترنت رواج بیشتری میان مردم دارند. جذب کاربر برای شبکه‌های اجتماعی مبتنی بر تلفن‌های همراه تبدیل به چالش استراتژیکی برای اپراتورهای تلفن همراه شده است. استراتژی‌های سنتی بازاریابی جمعی که برای همه‌ی کاربران است، تبدیل به استراتژی شخصی‌سازی خدمات خاص برای مشتریان خاص شده است. انواع گوناگون اجتماعات مانند خانوادگی یا کاری، کاربران خود را دارد که رفتار‌ها و الگوهای خاص مصرف خود را دارند. در شبکه‌های اجتماعی، گونه‌ها با موضوعات اجتماعات مجازی به‌وسیله‌ی برچسب روابط میان کاربران مشخص می‌شود. برای مثال، روابط خانوادگی از اجتماعات خانوادگی و... در تصویر زیر، مثال ساده‌ی اجتماعات طبقه‌بندی‌شده در شبکه‌های اجتماعی است. قسمت (a) نمونه‌ی یک شبکه‌ی اجتماعی، قسمت (b) ساختار اجتماعی خانوادگی و قسمت (c) ساختار اجتماع دوستانه است.

  تمام فعالیت‌های کاربران در شبکه‌های اجتماعی ثبت می‌شود. فعالیت‌های مانند ورود و خروج کاربر به شبکه، جزئیات تماس‌ها، پیام‌های کوتاه، تحرک مکانی کاربر، روز تماس، ساعت تماس، مدت تماس و... با استفاده از اطلاعات رفتاری کاربر، می‌توان برخی الگوهای جابه‌جایی و ارتباطی بین کاربران تلفن‌های همراه را استنباط کرد. چنین مدل‌هایی بسته به نوع ارتباطات متفاوت است. برای مثال، الگوی جابه‌جایی عادی معمول در یک روز کاری میان دو کاربر موبایل با روابط خانوادگی معمولاً در یک مکان در ساعت فراغت و در مکان متفاوت در ساعت کار است. ولی برای دو هم‌کلاسی الگوی مذکور برعکس است. علاوه بر این، ارتباط دو فرد با روابط خانوادگی در ساعت فراغت، به‌لحاظ مکانی از ساعت‌های کاری نزدیک‌تر است.

 براساس تحلیل و کشف الگوهای فوق، شرکت‌های تجاری سعی در هدف گرفتن مخاطبان و مشتریان خاص خود دارند. در واقع اگر در رسانه‌های جمعی تبلیغات‌گر برای مخاطبی ذهنی و فرضی تبلیغ می‌کرد، در رسانه‌های جدید، علایق، تحرکات و رفتارهای او با ردپاهایی که از خود به‌جای گذاشته مشخص است. هرچند ممکن است برای شرکت‌های تجاری و تبلیغاتی این مسئله به معنی تمرکز انرژی و زمان و هزینه‌ها برای دستیابی به مخاطب هدف باشد، اما به معنی نقض حریم خصوصی افراد و کنترل و نظارت بر آن‌هاست و در مراحل بعد می‌تواند موجب اشباع حریم خصوصی فیزیکی آن‌ها با محتواهای تبلیغاتی شود.

 بخشی از نگرانی‌هایی که درباره‌ی حریم خصوصی افراد در نرم‌افزارها و رسانه‌های اجتماعی مبتنی بر تلفن همراه وجود دارد، ناشی از ضعف‌های تکنیکی و فنی سرویس‌های ارائه‌دهنده‌ی این خدمات است. یکی از مهم‌ترین دلایل استقبال کاربران از نرم‌افزارهای پیام‌رسان فوری، ارزان بودن ارتباط در مقایسه با تعرفه‌های اپراتورهای تلفن همراه و امکان ارسال و دریافت چندرسانه‌ای است. با این حال، این نرم‌افزارها به‌لحاظ امنیتی حفره‌های فراوانی دارند که ممکن است حریم خصوصی افراد را نقض کنند.

 در سال 2011 شکاف امنیتی در نرم‌افزار پیام‌رسان فوری واتس‌اپ گزارش شد که براساس آن، حساب کاربری افراد برای استراق نشت و پویشگر بسته‌ها، باز بود. در حمله‌ی استراق نشت، اطلاعات کاربر (اطلاعاتی که برای ورود به سایت، نرم‌افزار یا شبکه ذخیره شده تا مجبور نباشد این اطلاعات را دوباره وارد کند.) توسط هکرها دزدیده می‌شود و آن‌ها می‌توانند با داشتن نام کاربری و رمز عبور، به همه‌ی اطلاعات کاربر دسترسی پیدا کنند. همچنین پویشگر بسته‌ها نیز برنامه‌ای است که می‌تواند به رهگیری و ثبت جریان اطلاعات در شبکه بپردازد. پویشگر جریان بسته‌هایی را که در سطح شبکه در حال تبادل هستند زیر نظر می‌گیرد و می‌تواند اطلاعات خام بسته‌ها را کدگشایی کند و اطلاعات بخش‌های مختلف بسته را نمایان سازد.

 علاوه بر این، معمولاً اطلاعات ردوبدل‌شده در پیام‌رسان‌های فوری رمزگذاری نمی‌شود. برای مثال، در واتس‌اپ اطلاعات رمزنگاری نمی‌شود و به‌صورت متن آشکار (plaintext) است. متن آشکار، نمایش معمولی داده‌هاست قبل از آنکه هرگونه عمل پنهان‌سازی، فشرده‌سازی یا خلاصه کردن روی آن انجام شده باشد. در یک سیستم رمزنگاری، نقاط ضعف می‌تواند از طریق مدیریت ناامن متن آشکار و در مجموع، اجازه‌ی دور زدن رمزنگاری به یک حمله‌کننده معرفی شود. متن آشکار در استفاده و ذخیره‌سازی آسیب‌پذیر است. امنیت فیزیکی با روش‌های امن‌سازی اطلاعات و رسانه‌‌ی ذخیره‌سازی آن، در برابر حملات محلی فیزیکی سروکار دارد.

 بدین ترتیب پیام‌های واتس‌اپ می‌تواند به‌راحتی توسط هکرها خوانده شود. یکی دیگر از مشکلات اصلی واتس‌اپ در زمینه‌ی حفظ حریم خصوصی کاربران این است که لیست مخاطبان تلفن همراه فرد در سرور واتس‌اپ آپلود می‌شود و واتس‌اپ می‌تواند کشف کند چه کسی از میان مخاطبان به‌وسیله‌ی واتس‌اپ در دسترس است. هرچند این راهی سریع و آسان برای پیدا کردن و برقراری تماس با مخاطبان است، ولی به این معنی نیز هست که لیست مخاطبان تلفن کاربر و اطلاعات مربوط به آن‌ها در سرورهای واتس‌اپ قرار می‌گیرد و می‌تواند مورد حمله‌ی هکرها یا سوءاستفاده‌ی شرکت ارائه‌دهنده‌ی خدمات قرار گیرد. از این منظر، بخشی از حریم خصوصی افراد در یک فضای عمومی و مورد تهدید قرار گرفته است.

 همچنین نرم‌افزار ویچت نیز دارای این ضعف امنیتی بود. این نرم‌افزار از هیچ سیستم رمزگذاری برای اطلاعات کاربران استفاده نمی‌کند و گزارش‌های مختلفی نیز وجود دارد که باعث نگرانی کاربران نسبت به شنود مکالمات آن‌ها می‌شود. در 28 آذر 1392، وب‌گاه و نرم‌افزار ویچت در ایران از سوی کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه فیلتر و از دسترس خارج شد. در سایت این کارگروه، از جمله دلایل فیلتر کردن ویچت، جمع‌آوری کلیه‌ی اطلاعات موجود در گوشی‌های کاربران و رصد ارتباطات اعضا و نقض حریم خصوصی آن‌ها عنوان شده است.

 یکی از موارد دیگر که ممکن است ناقض حریم خصوصی افراد باشد، موافقت‌نامه‌ی حریم خصوصی بین کاربر و رسانه، نرم‌افزار یا شبکه‌ی اجتماعی است. در غالب موافقت‌نامه‌های حریم خصوصی، ارائه‌دهنده‌ی سرویس، مالک تمام اطلاعاتی قلمداد می‌شود که توسط کاربر آپلود می‌شود. حتی اگر او بخواهد، می‌تواند اطلاعات را پاک یا حساب کاربری خود را لغو کند. مالکیت سرویس‌دهنده بر اطلاعات می‌تواند تهدیدی جدی برای حریم خصوصی و امنیت کاربران باشد. مثلاً دولت و مقامات محلی همواره از فیسبوک به‌عنوان یک منبع اطلاعاتی برای کشف جرم، مکان‌یابی، رد یا تأیید ادعاها و همچنین فاش‌ کردن مکاتبات خصوصی استفاده می‌کنند. تحقیقات انجام‌شده در فیسبوک به صفحات عمومی و صفحاتی که کاربران با رضایت خود در اختیار عموم قرار می‌دهند محدود نمی‌شود. این وب‌سایت به جز پیام‌های بازنشده که عمر آن‌ها از 181 روز کمتر باشد، تمامی اطلاعات دیگر را با رضایت در اختیار دولت قرار می‌دهد.

آلودگی اطلاعات

 هنگامی که یک شخص، گروه یا شرکت یک پیام به شبکه‌ای از مردم می‌فرستد، این کار باعث ایجاد یک روند تصاعدی می‌شود که می‌تواند مقدار قابل توجهی از منابع، خصوصاً وقت افراد را تلف کند. ممکن است این مسئله برای کسانی که به آن علاقه‌مند هستند مفید باشد، ولی برای کسانی که علاقه‌ای ندارند، موجب اتلاف وقت می‌شود. همچنین می‌تواند نوعی الزام یا تعهد اجتماعی ناخواسته را برای صحبت کردن یا فرستادن پیام ایجاد کند، مخصوصاً وقتی فرستنده دوست شما باشد. وقتی پیام کاملاً ناخواسته و ناخوانده باشد، این شکلی از آلودگی اطلاعاتی است و اغلب به‌عنوان هرزنامه شناخته می‌شود. یعنی آلودن اطلاعات درست به نادرست. از بین بردن ارزش، کیفیت، صحت و محتوای اطلاعات بر اثر دخالت اطلاعات نادرست را آلودگی اطلاعات گویند. رسانه‌های جمعی و اینترنت ممکن است با انتشار اطلاعات نادرست و تبلیغات منفی، موجب آلوده شدن جریان اطلاعات ‌شوند یا آن‌ها را از مسیر صحیح منحرف سازند. کشورها یا گروه‌های خاص با انتشار تبلیغات منفی و اطلاعات ضدونقیض و نادرست، موجب آلودگی اطلاعات می‌شوند.

روش‌های مهم آلوده کردن اطلاعات عبارت‌اند از: حذف یا سانسور برخی اطلاعات، وارونه‌سازی اطلاعات بدون آگاهی مخاطب، تأخیر در ارسال پیام به مخاطب، ترکیب یا آمیختن اطلاعات درست و غلط به‌گونه‌ای که تشخیص آن‌ها ممکن نباشد.

 آلودگی اطلاعات می‌تواند بر سطوح متفاوت فردی، اجتماعی و تجاری تأثیر بگذارد. در سطح فردی، آلودگی اطلاعات بر ظرفیت افراد برای ارزیابی گزینه‌ها و یافتن راه‌حل‌های مناسب اثر می‌گذارد. در این موقعیت، فرد با انبوهی از گزینه‌ها روبه‌روست که تشخیص درست یا نادرست بودن، قابل استفاده بودن یا نبودن را برای او دشوار می‌کند. همانند شخصی که می‌خواهد قطعات یک پازل را کنار هم بچیند و سیلی از قطعات مرتبط و نامرتبط بر سر او می‌بارد. در نوع شدید، آلودگی اطلاعات می‌تواند به سرریز شدن اطلاعات، تشویش و عدم توانایی تصمیم‌گیری و استرس در فرد منجر شود.

 برخی از نویسندگان عقیده دارند که آلودگی اطلاعات و اطلاعات بیش از حد می‌تواند منجر به از دست دادن ارزش‌های اخلاقی شود. به خاطر کیفیت پایین و کمیت بالای اطلاعات دریافتی، مردم به عناوین کمتر حساس می‌شوند و به پیام‌های جدید بدبین‌تر می‌شوند. به تعبیری می‌توان گفت ورود حجم زیاد اطلاعات درست و نادرست، مرتبط و نامرتبط، باکیفیت و بی‌کیفیت، مورد اطمینان و فریبنده و... در زندگی روزمره‌ی افراد، نوعی رخوت و بی‌تفاوتی ایجاد کند.

 این مسئله در رسانه‌ها و نرم‌افزارهای اجتماعی بسیار مشهود است. همان‌طور که گفته شد، در رسانه‌های اجتماعی دروازه‌بانی محتوا برداشته شده است و تمام کاربران صرف‌نظر از دانش، توانایی‌ها، صلاحیت و اعتبارشان می‌توانند محتوا تولید کنند و امکان انتشار وسیع آن را دارند.

 نتیجه‌گیری

 با توسعه‌ی وب2 و نسل سوم و چهارم تلفن همراه، امروزه رسانه‌ها و نرم‌افزارهای اجتماعی روزبه‌روز بیشتر وارد عرصه‌های زندگی مردم شده‌اند و توانسته‌اند پاسخ‌گوی بخش قابل توجهی از نیازهای ارتباطی، آموزشی، شغلی، تفریحی آنان باشند. نرم‌افزارهای پیام‌رسان، شبکه‌سازی، اشتراک محتوا، فایل و... از جمله نرم‌افزارهای اجتماعی هستند که افق‌های جدید ارتباطی را برای کاربران گشوده‌اند؛ ارتباطاتی که در آن، افراد به‌سرعت، سهولت و با هزینه‌ی کم تولید و مبادله می‌کنند. فرصتی که پیش از این شاید با توجه به خصوصیات رسانه‌های جمعی، کمتر برای همه‌ی افراد در دسترس بوده است. مسائل خرد و کلان فراوانی را می‌توان یافت که از تحولات رسانه‌های اجتماعی تأثیر پذیرفته‌اند؛ از مسائل شخصی و هویتی افراد و سبک زندگی آن‌ها گرفته تا مسائل کلان اجتماعی و سیاسی، مانند تحولات سیاسی.

 در کنار این زمینه‌ها و فرصت‌ها، رسانه‌ها و نرم‌افزارهای اجتماعی، ریسک‌ها و مخاطرات خاص خود را نیز دارند. کاهش ارتباطات مستقیم و رودررو، متکثر و چند لایه شدن هویت افراد، آلودگی فضای اطلاعاتی پیرامون فرد، اولویت مسائل و موضوعات حاشیه‌ای، نقض حریم خصوصی افراد، کاهش فعالیت‌های مفید اجتماعی، الزام و اجبار فرد به پاسخ‌گویی و تعامل براساس قالب‌ها و ساختارهای مشخص رسانه‌های اجتماعی و... از جمله‌ی این پیامدها و ریسک‌هاست که در این مقاله تنها به بخشی از آن‌ها اشاره شده است.

 در سال‌های آینده، رسانه‌ها و نرم‌افزارهای اجتماعی توسعه و رواج بیشتری خواهند یافت و مسائل و موضوعات، نگرانی‌ها جدیدی را دامن خواهند زد. با از بین رفتن مکانیسم‌های کنترل و نظارت و محو شدن دروازه‌بانی محتوا در رسانه‌های اجتماعی، ورود و گردش حجم انبوه اطلاعات در زندگی کاربران اجتناب‌ناپذیر است. در اینجا مکانیسم‌های فردی و گروهی کنترل و ارزیابی محتوا و سواد اطلاعاتی و رسانه‌ای اهمیت پیدا می‌کند. در واقع می‌توان از اطلاعات، امکانات و قابلیت‌های رسانه‌ها، نرم‌افزارها و شبکه‌های اجتماعی بهره برد، اما با چراغی در دست.

 منابع

 Wan yu,haui,lin yf,wu zh et al(2012) Discovering typed communities in mobile social networks.journal of computer sience and technology 27:3

 ­- مجموعه مقالات همایش تخصصی بررسی ابعاد شبکه‌های اجتماعی، تهران، مهرماه 1392، انتشارات جهاد دانشگاهی.

- مولا، محمدمهدی،شبکه‌های اجتماعی، فراتر از ابزارهای تکنولوژیکی:

http://www.medianews.ir/fa/2010/06/18/social-networks.html

- ماهنامه‌ی کتاب ماه علوم اجتماعی، آبان‌ماه 1391، شماره‌ی 51، نسخه‌ی اینترنتی:http://www.ketabmah.ir

/PaperList2.aspx?id=5929&Magazineid=3

www.wikipedia.com